PHÁT TRIỂN KỸ NĂNG TƯƠNG TÁC CỦA TRẺ TỰ KỶ QUA TRÒ CHƠI

PHÁT TRIỂN KỸ NĂNG TƯƠNG TÁC CỦA TRẺ TỰ KỶ QUA TRÒ CHƠI

                                            BS. Phạm Ngọc Thanh

                                                                                  Cố vấn tâm lý-Khoa Tâm Lý

                                                                                       Bệnh viện Nhi Đồng 1

Trẻ tự kỷ gặp khó khăn trong việc chơi, vì trẻ có khiếm khuyết trong giao tiếp, tương tác xã hội và hành vi rập khuôn . Chơi là một phương tiện trung gian nhằm giúp trẻ phát triển kỹ năng nhận thức như giải quyết vấn đề, sắp xếp thứ tự và bắt chước. Chơi cũng hỗ trợ sự phát triển của ngôn ngữ, kỹ năng vận động, tương tác xã hội và hiểu biết.

Mục tiêu của bài báo cáo này là cung cấp sự hiểu biết về tầm quan trọng của các kỹ năng chơi và đề nghị một số hướng dẫn để đánh giá mức độ chơi của trẻ và thiết lập kế hoạch chơi hiệu quả nhằm giúp trẻ tự kỷ phát triển tốt hơn. 

XÁC ĐỊNH KHẢ NĂNG CHƠI CỦA TRẺ

Quan sát trẻ chơi sẽ giúp ta hiểu khả năng chơi của trẻ và xác định những lĩnh vực cần triển khai thêm. Trẻ tự kỷ gặp khó khăn với những kỹ năng dưới đây:

-          Quan sát và bắt chước trò chơi của người khác

-          Đọc ý của người khác

-          Hiểu những “luật không được viết”

-          Luân phiên

-          Theo một chuỗi hướng dẫn

-          Thay đổi trò chơi

-          Hiểu điều trẻ muốn làm và người khác muốn làm có thể khác nhau

-          Linh động trong vai trò của mỗi người trong trò chơi

-          Chơi giả vờ. 

Khi quan sát trẻ chơi, ta cần tự đặt các câu hỏi dưới đây:

1.      Trẻ có thích vài đồ chơi nào không? Đồ chơi nào được trẻ thích nhất? Trẻ có thích những đồ chơi quay, chuyển động, có chất liệu đặc biệt…

2.      Trẻ dùng đồ chơi như thế nào? Quan sát xem trẻ có xếp hàng hoặc phân loại đồ chơi, có hành động lặp đi lặp lại, dùng đồ chơi phù hợp …

3.      Trẻ thích loại sinh hoạt nào?Trò chơi ồn ào, im lặng, xây dựng, trốn tìm hoặc tương tác với người khác…

4.      Trẻ có chơi với ai không? Quan sát cách trẻ tương tác với người lớn và các trẻ khác.

XÁC ĐỊNH CÁC KỸ NĂNG CHƠI CỦA TRẺ TỰ KỶ

1.      Mức độ phát triển chơi

·         Chơi cảm giác/thám hiểm

Trẻ bỏ đồ chơi vào miệng, vẫy, ném, đập đồ chơi lặp đi lặp lại; hoặc dành nhiều thời gian lật úp hoặc thao tác đồ vật một cách rập khuôn.

·         Chơi quan hệ:

Chơi quan hệ  như đập đồ vật với nhau, xếp hàng đồ vật bên cạnh nhau, phân loại đồ vật hoặc chơi xây dựng như tập hợp hay tháo rời, hoặc nối kết các mảnh của một đồ vật.

·         Chơi chức năng

Trẻ dùng đồ vật với chủ đích như đẩy xe hoặc đặt tách vào miệng.

·         Chơi biểu tượng/tưởng tượng

Tưởng tượng đồ vật vô tri vô giác(vd. búp bê và thú nhồi bông) như người thật; và khả năng giả vờ(áp một quả chuối vào tai và giả vờ là điện thoại). Tuy nhiên, các nghiên cứu trẻ tự kỷ cho thấy trẻ kém khả năng phát triển trò chơi biểu tượng. Tuy nhiên trẻ có thể được dạy các trò chơi “tưởng tượng” thường quy.  

2.      Mức độ chơi xã hội

·         Chơi một mình

Trẻ chơi một mình với đồ chơi , không khởi xướng chơi tương tác với người khác và tránh chơi gần người khác.

·         Chơi song song

Ở giai đoạn này, trẻ ý thức hơn về những người lớn và trẻ em trong không gian chơi của trẻ. Trẻ có thể ngưng chơi để quan sát nhanh hành động của người khác, nhưng không tự động đến gần người khác để cùng chơi. Trẻ có thể chia sẻ một đồ chơi trong thời gian ngắn, nhưng mỗi trẻ tiếp tục chơi theo “chủ đề” của trẻ.

·         Chơi hợp tác

Ở mức độ này trẻ chứng tỏ khả năng hợp tác trong một chuỗi trò chơi với các bạn. Chơi xã hội phát triển từ chơi luân phiên với người lớn như chơi trốn tìm. Trẻ tự kỷ khó chơi hợp tác vì sự khiếm khuyết xã hội và giao tiếp.

NHỮNG CHIẾN LƯỢC ĐẨY MẠNH SỰ PHÁT TRIỂN CHƠI CỦA TRẺ TỰ KỶ

1.      Phát triển kỹ năng ở mỗi mức độ tiêu biểu(representational level)

·         Chơi thám hiểm

Động viên trẻ thám hiểm môi trường chơi bằng cách củng cố việc cầm và quan sát đồ chơi , rồi thực hiện một số thao tác đơn giản với đồ vật bằng một tay, trong khi làm một cử chỉ khác với tay kia(vd. vịn tủ trong nhà búp bê trong khi mở và đóng cửa).

·         Chơi quan hệ

Củng cố trò chơi nối kết hai vật hoặc những phần khác nhau của một đồ vật vd. đập các đồ vật với nhau; xếp hàng, cặp đôi hoặc tập hợp những đồ vật cùng loại.

·         Chơi chức năng

-          Chơi chức năng đơn giản- Dạy trẻ dùng một đồ vật với một chủ đích vd.đẩy xe tải quanh phòng, để tách lên miệng như để uống.

-          Chơi chức năng phức tạp – Trẻ được dạy cách thực hiện tối thiểu hai hành động để tạo một tác động vd.đẩy hộp đồ chơi, nhắm mắt và nhấn nút…

·         Chơi tưởng tượng

-          Chơi tưởng tượng đơn giản: dùng một đồ vật tượng trưng cho một vật khác, như dùng khối tượng trưng cho xe lửa.

-          Chơi tưởng tượng đơn giản, hành động trên người khác: vd.cho búp bê uống sữa…

-          Chơi tiêu biểu bằng cách dùng tối thiểu 2 hành động trên bản thân.Vd: giả vờ rót nước  và uống bằng ly; đội nón và đẩy xe tải chứa đồ chơi quanh nhà, chất khối lên xe rồi đổ khối xuống khi xe dừng lại…

2.      Phát triển kỹ năng xã hội

·         Chơi một mình

Nguyên tắc chính là hỗ trợ trẻ tương tác với người khác:

-          Người chăm sóc ngồi bên cạnh trẻ cố gắng gây sự chú ý của trẻ đang chơi bằng cách bắt chước hành động và âm thanh của trẻ, hoặc chơi với một đồ vật trẻ thích và giúp trẻ tham gia chơi khi trẻ đến gần để lấy lại món đồ chơi.Người lớn chơi ở tầm mức của trẻ với những đồ chơi trẻ thích như: nước/cát, khối, bột nắn, âm nhạc…

·         Chơi song song

Nguyên tắc chính ở giai đoạn này là giới thiệu trò chơi khám phá và xã hội nhiều hơn. Vd. chia sẻ sự chú ý lien kết, đáp ứng với những nhu cầu cơ bản, động viên chơi luân phiên.

-          Ví dụ: bố trí một cặp người lớn với trẻ ngồi cạnh một cặp người lớn và trẻ khác. Mỗi cặp chơi giống nhau, và người lớn kéo sự chú ý của trẻ qua cách chơi của cặp kia. Khuyến khích mọi cố gắng của trẻ quan tâm và chia sẻ sinh hoạt với cặp kia.

·         Chơi hợp tác:

Trò chơi này cần được phân ra nhiều bước cụ thể. Một trong những nguyên tắc khi chơi với trẻ tự kỷ ở giai đoạn này là nới rộng nhu cầu tương tác với người khác; động viên sự chọn lựa; tiếp tục nhấn mạnh chia sẻ chú ý liên kết; phát triển kỹ năng đương đầu với việc thay đổi sinh hoạt/chuyển tiếp; và chờ đến phiên.

Ví dụ: Giới thiệu sinh hoạt nhóm như hát/chơi nhạc, chơi nước/cát, trò chơi xây dựng chung. Dùng lời nói đơn giản và/hoặc công cụ nhìn để minh họa những hành động trẻ cần thực hiện trong sinh hoạt, làm mẫu cho trẻ xem . Dùng “hộp hòan tất” để cho trẻ biết khi nào kết thúc trò chơi.

CHUẨN BỊ SINH HOẠT CHƠI

-          Chọn 2-3 đồ chơi trẻ thích dung

-          Quyết định mục tiêu trong phiên trị liệu

-          Chỉ giới thiệu một kỹ năng hoặc một nâng đỡ thị giác mới cho mỗi phiên trị liệu, và tập trung vào kỹ năng mới ngay từ đầu.

-          Chọn địa điểm mà trẻ thích chơi

-          Có sẵn hình ảnh các đồ chơi trẻ thích để giao tiếp với trẻ trong khi chơi

-          Đảm bảo nét vui tươi cho cả trẻ và người lớn bằng cách giới hạn thời gian chơi trong vòng 5-15 phút khi bắt đầu

-          Đổi đồ chơi và sinh hoạt để giữ cho trò chơi lý thú và hấp dẫn.       

Kết luận:

Tự kỷ ảnh hưởng trên sự phát triển của trẻ trong ba lĩnh vực then chốt là kỹ năng xã hội, giao tiếp và hành vi. Sự khiếm khuyết trong tất cả ba lĩnh vực trên sẽ ảnh hưởng đến sự phát triển của việc chơi; và ngược lại, sự tổn thương trong kỹ năng chơi cũng ảnh hưởng trên sự phát triển xã hội, giao tiếp và những kỹ năng khác liên quan đến nhận thức của trẻ. Ước mong các bậc phụ huynh và giáo viên làm việc với trẻ tự kỷ có thể giúp trẻ phát triển qua việc chơi với trẻ trước khi tập trung dạy trẻ biết nói, đọc, viết và làm toán.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

Autism Association of Western Australia: Let’s Play! Facilitating interactive play skills in children with Autism.2008